Letterzetter
De letterzetter is een schadelijk dier dat grote bosgebieden in Europa vernietigt en een sterk toename kent in de bosbouw. De letterzetter tast de volwassene en meest waardevolle bomen aan.
Letterzetters kunnen beschadigde sparren ruiken, die een groot risico lopen om aangetast te worden. Wanneer de populatie letterzetters vervolgens groot is geworden, kunnen ze zich snel verspreiden en ook gezonde bomen aantasten. Een plaag kan in een volgroeid bos een verlies van maar liefst 90% van de houtwaarde veroorzaken!
Letterzetters in het kort
De letterzetter (Latijn: Ips typographus) is een schadelijk insect, een kleine kever die tot de schorskevers behoort. Hij wordt ook wel achttandige schorskever genoemd. Er komen ongeveer 90 soorten schorskevers in Zweden voor, waarvan een derde deel sparren aantast.
De letterzetter is echter de enige schorskever die gezonde en volwassen bomen aantast. Dat is wat de letterzetter zo verwoestend maakt voor de bosbouw. Een plaag door letterzetters kan betekenen dat 90% van de waarde van het bos verloren gaat, wat natuurlijk een ramp betekent voor de getroffen boseigenaar.
Zo herkent u de letterzetter
De letterzetter is te herkennen aan zijn uiterlijk, de vorm van het gangensysteem of aan de schade die hij aan het bos als geheel toebrengt.
Afbeelding: Letterzetter, Ips typographus. © Stick AB
Uiterlijk
De letterzetter is als hij volwassen is ca. 4-5 mm lang, cilindrisch van vorm en bruinzwart. Hij leeft onder de schors van sparren. Eieren, larven en poppen zijn wit van kleur en de larve heeft geen poten.
Gangensysteem
Het gangensysteem bestaat uit meerdere typische delen:
- Het mannetje graaft eerst een paringskamer die hij vult met feromoon om vrouwtjes te lokken.
- Na het paren in de paringskamer graven de vrouwtjes vervolgens elk hun moedergang in de lengterichting van de boom, waar ze eitjes leggen in kleine zaagtandachtige zakken.
- Als de larven na vier weken uitkomen, graaft elke larve een gang die haaks op de moedergang staat. Je kunt zien dat de larve groeit omdat de gang steeds groter wordt naarmate hij verder van de moedergang verwijderd is.
- Twee weken later graaft de large een ovale kleine poppenkamer en verpopt hij.
- Wanneer de volwassen kever vervolgens uitkomt, boort hij een gat en vliegt hij uit. Al met al ontstaat aan beide kanten een karakteristiek kamachtig patroon.
Als de nieuwe generatie letterzetters zich niet zat heeft gegeten, kunnen ze nieuwe gangensystemen creëren om te eten. Deze gangensystemen zien eruit als een wirwar met meerdere letterzetters die dezelfde ingang gebruiken.
Tijdens de zomermaanden is het gangensysteem het gemakkelijkst te zien, omdat ze in de herfst vervaagd worden door de groei van de boom.
Afbeelding: Het karakteristieke gangensysteem van de letterzetter. © Stick AB
Schade aan de boom
Van mei tot augustus is de paar- en broedperiode van de letterzetter. Dan treedt de grootste schade op en moet u vooral oplettend zijn en zoeken naar sporen van beschadigingen. Controleer vooral naar door de zon beschenen stammen die op het zuiden zijn gericht, want daar geeft de letterzetter de voorkeur aan omdat de stam wat warmer is.
Controleer op de volgende markeringen:
- Het boren van de letterzetter genereert zaagsel dat te zien is op de stam van de boom of op de grond onder de boom (zaagsel kan echter ook veroorzaakt worden door bijvoorbeeld spechten).
- Kleine gaten rondom de stam, het uitvlieggat van de letterzetter, is ook een duidelijk teken van een aangetaste boom.
- Omdat de boom zich verdedigt met hars, is dit ook een teken dat de boom is aangetast. Hars kan duidelijk langs de stam stromen, zoals kaarsvet dat doet bij een kaars.
- Een spar die staand opdroogt, is ook een teken dat de boom door de letterzetter is beschadigd, omdat de vloeistofstroom van de boom wordt onderbroken wanneer het floëem wordt beschadigd. Dit kunt u met een drone detecteren, omdat de spar dan roestrode toppen krijgt.
De letterzetter tast als eerste de eerste groene takken van de spar aan en kruipt vervolgens verder naar beneden. Daardoor kunnen de gaten hoog zitten en kan zaagsel zich verspreiden, waardoor het moeilijker wordt om duidelijke sporen te zien wanneer een aantasting zich nog in een vroeg stadium bevindt.
Naast het doden van gezonde bomen, veroorzaken letterzetters schimmelsporen die blauwachtige schimmels verspreiden. Deze blauwachtige schimmels kunnen op zichzelf de boom doden maar vooral een verkleuring veroorzaken waardoor de commerciële waarde van het gezaagde hout afneemt.
Levenscyclus van de letterzetter
Letterzetters overwinteren ondergronds op vorstvrije diepten en komen naar boven als de temperatuur boven nul is. Zodra de temperatuur 18°C bereikt, vliegen ze weg en beginnen ze met zwermen. Ze kunnen tot een kilometer van hun overwinteringsplaats vliegen. Het zwermen vindt gewoonlijk plaats in april/mei/juni, afhankelijk van de geografie.
Als de mannetjes een beschadigde spar ruiken boren ze zich erin. Het mannetje scheidt een feromoon af dat aangeeft dat er een beschadigde, "gestreste" spar is gevonden, wat andere mannetjes aantrekt.
De natuurlijke verdediging van de spar tegen aantasting is om een kleverige hars af te scheiden. Wanneer de spar niet langer in staat is om zichzelf te verdedigen, scheiden de mannetjes een ander feromoon af dat 2-3 vrouwtjes per mannetje aantrekt.
Daarna legt elk vrouwtje iets minder dan 100 eitjes. Na 2-5 weken zijn de eitjes gelegd en legt de letterzetter meerdere nesten, in totaal 2-3 nesten per generatie.
Al zeven weken na het zwermen is de volgende generatie letterzetters klaar. In gunstige zomers kan deze nieuwe generatie en een derde generatie uitzwermen. Behalve dat de plaag langer duurt, kan het aantal letterzetters hierdoor in één jaar sterk toenemen!
Factoren die de grootte van de plaag beïnvloeden
De natuurlijke gastheren van de letterzetter zijn door stormen beschadigde bomen en in natuurlijke bossen is de letterzetter volledig afhankelijk van stormen om gastbomen te vinden. Een door de storm beschadigde boom kan zich niet verdedigen met hars en is daarom een dankbare gastheer. Omdat bomen zelden op grote schaal door een storm worden geveld, is de letterzetter een expert als het om een snelle voortplanting, het langdurig overleven zonder voedsel en het zoeken naar nieuwe door een storm gevelde bomen gaat.
De letterzetter plant zich dus meestal voort in bomen die door een storm geveld zijn, maar ook in gekapt hout dat ideaal is voor de letterzetter. Als de populatie groot genoeg is, zal de letterzetter ook levende sparren aantasten. Als veel letterzetters tegelijkertijd een boom aantasten, wordt de boom zo snel beschadigd dat de natuurlijke afweer verzwakt of volledig wordt uitgeschakeld.
Droogte verergert een plaag door letterzetters. Sparren hebben namelijk veel water nodig om de hars te produceren die ze gebruiken om zich te verdedigen.
Een aantasting door de letterzetter voorkomen
Het is van cruciaal belang dat door een storm gevelde of gekapte bomen niet te lang blijven liggen, vooral niet in mei-augustus, wanneer de letterzetter het meest actief is.
Gezaagd hout geeft terpenen af wat een geur verspreidt die de letterzetter als een gestreste boom interpreteert, die dus aantrekkelijk is voor een aantasting. Daarom moeten gekapte bomen zo snel mogelijk worden verwerkt en verplaatst.
De Zweedse bosbeheerwetgeving bevat voorschriften voor hoe lang hout op verschillende tijdstippen mag worden opgeslagen (bijv. hout dat voor 1 juni is gekapt mag na 1 juli niet meer in zuidelijke gebieden worden opgeslagen), tenzij er maatregelen zijn genomen om het hout oneetbaar te maken voor de letterzetter.
Zo vermijdt u de letterzetter
Het is niet mogelijk om de aanwezigheid van schade aan levende sparren door bestrijdingsmaatregelen te beïnvloeden. In plaats daarvan een aantasting worden voorkomen en een verspreiding worden beperkt.
De volgende maatregelen moeten worden overwogen:
- Plant een gemengd bos zodat de letterzetter niet zo gemakkelijk bomen kan vinden om zich voor te planten. Dit spreidt ook het risico op andere plagen.
- Verplaats door storm gevelde bomen zo snel mogelijk, vooral tijdens de zomermaanden
- Controleer uw sparrenbestand regelmatig in het late voorjaar en kap eventueel aangetaste bomen
- Plaats feromoonvallen als er een grote kans is dat bomen worden aangetast. Deze vallen kunnen tot 30% van alle letterzetters aantrekken. Plaats ca. één val per 10 ha met een tussenruimte van ten minste 20 m tot de volgende levende spar, het liefst waar al bomen zijn gekapt. Zo worden de letterzetters niet naar uw gezonde bomen gelokt.
Tip: Het is misschien een goed idee een samenwerking met de buren aan te gaan, zodat iedereen samenwerkt om de letterzetter te vermijden.